Şureddin MEMMEDLİ

Prof. Dr.; Gürcistan uyruklu; Ardahan Üniversitesi öğretim üyesi

&

GÜRCİSTAN'DA KARAPAPAK YERLEŞİMLERİ

İSTATİTİK-ANSİKLOPEDİK BİLGİLER

--------------------------------

        ¶  Tiflis şehrinde

        ¶  Rustavi şehrinde

¥ TBİLİSİ (TİFLİS) ŞEHRİNDE – Gürcistan'ın başkenti. Yüzölçümü: 121 km². Nüfusu: 1989'da 1.095.500 kişi, 2002'de 1.081.679 kişi. 1936'ya kadar Tiflis adlanmıştır. Ortacala, Şeytanbazar, Meydan, Xarpux, Bezekli Hamam, Cuma Mescidi, Tekle kervansarayı, Müslüman mezarlığı, Köroğlu kayası, Saburtala, Cırtdağan, Çaylak, Narın Kala (onun İsfahan, Tebriz burçları), Gence kapısı, Baskallar, Şıklı, Şaxtaxtı, Seyitler, Müçtehit, Avcala, Petroluluk yer adları atalarımızın ruhunu yaşatmaktadır. Burada 730 yılında mescit dikildiği hususunda bilgi var. Bir mescit 15. yüzyılda Akkoyunlu sergerdesi Halil Bey Bektaşi tarafından (Bektaşiye mescidi), diğer mescit 1522'de Şah İsmail tarafından (Aliye mescidi), daha bir mescit 18. yüzyılın 20. yıllarında Osmanlılar tarafından inşa edilmişti. Şah Abbas mescidi 1949'da uçurulmuştur. Tiflis Cuma mescidi Müslümanların hizmetindedir. Tiflis'i 12. yüzyıl Azeri şairi Genceli Nizami «Cennet bezekli güzel toprak», 18. yüzyıl şairi Molla Penah Vakıf «dünya yerinin cenneti» vasıf etmişler, 20. yüzyıl başlarının yazarı Abdulla Şaik doğma şehri «elvan kanatlarını geniş açmış tavus kuşuna» benzetmişti. A. Bakühanlı, M. F. Axundzade, M. Ş. Vazeh, M. C. Memmedkuluzade, Ö. F. Nemanzade, H. Cavid, şarkıcılar Allahverdi, Sadık, Settar, Bülbülcan vb burada yaşayıp-yaratmışlar. Tiflis'te Türk Tiyatrosu faaliyet göstermişti, Azeri Türkçesinde ‘Ziya’, ‘Keşkül’, ‘Şarki-Rus’, ‘Molla Nesreddin’, ‘Yeni Fikir’, ‘Sovyet Gürcistan'ı’ gazetelerimiz, dergilerimiz yayınlanmıştı, Türk pedagoji meslek yüksekokulu olmuştu. Tiflis doğumlu ünlülerden: devlet hadimleri Elimerdan Bey Topçubaşov, Neriman Nerimanov, Ahund Yusuf Talıbzade, yazar Abdulla Şaik, ünlü oyuncular Mustafa Merdanov, Eli Kurbanov, Möhsün Senani, İbrahim İsfahanlı, müzikçiler Niyazi, Reşid Behbudov, bilim insanları İsmail Hüseynov, Elekber Kuluyev, Meksud Eliyev, İsa Kerimov, Teymuraz Ceferli, Zemfira Verdiyeva, Dilara Eliyeva, Elçin Memmedov, emek kahramanı Akif Ceferov, toplumsalcı Hesen Hesenov vb. Nebatat bağındaki hıyabanda M. F. Axundzade'nin, M. Ş. Vazeh'in mezar üstü abideleri, F. Xoyski'nin, H. Ağayev'in büstleri, İ. İsfahanlı'nın evi karşısında büstü koyulmuştur. Bakü, Vazeh, Axundov, İsfahanlı sokakları, İstanbul oteli var. Cuma Mescidi, Azerbaycan Kültür Merkezi, Azerbaycan Drama Tiyatrosu, ‘Gürcistan’ gazetesi, M. F. Axundzade'nin, N. Nerimanov'un, M. C. Memmedkuluzade'nin ev-müzeleri, Tiflis Devlet Üniversitesi'nde Türkoloji bölümü, 73 sayılı Azerbaycan okulu ve 64 sayılı okulun Azerbaycan bölümü var. Burada dünyevi okulumuzun tarihi 1847–1849 yıllarındandır. Tiflis'te Türklerin sayısı 1835'te 723 kişi, 1876'da 2310 kişi, 1897'de 5557 kişi, 1902'de 6635 kişi, 1922'de 3255 kişi, 1939'da 5874 kişi (% 1,1), 1959'da 9560 (% 1,4), 1979'da 12852 (% 1,2), 1989'da 17968 (% 1,5), 2002'de 33751 (% 1,3) gösterilir.

œ

¥ RUSTAVİ ŞEHRİNDE – Kvemo (aşağı) Kartli diyarının inzibati merkezi, cumhuriyet tabiliğinde şehir. Yüzölçümü: 60,6 km². Nüfusu: 1989'da 183.200 kişi, 2002'de 116.384 kişi, 2008'de 135.000 kişi. Kür nehrinin her iki kıyısında, Yağlıca dağlarının kuzey yamaçlarında, Tiflis'ten 11 kilometre güney-doğuda, Tiflis–Bakü demiryolunun, Tiflis–Sınık köprü karayolunun kenarında. Ezeli tarihi kaynaklarda şehrin adı Vostanşehir veya Bostanşehir gibi anılır. Rustavi adı Sulhan-Saba Orbeliani'ye göre, Arap sözüdür, güney demektir, Tiflis'in güneyinde yerleşik olduğu nedeniyle böyle adlandırıla bilerdi. 1944'ten itibaren onarılmış, çağdaş şehre dönüşmüştür, 1948'den şehir statüsü taşımaktadır. Burada Azerilerin sayısı: 1979'da 7.443 kişi (% 5,7), 1989'da 11.576 (% 7,3), 2002'de 14.993 kişi (% 4,3). 7, 12 sayılı okullarda Azeri bölümleri var.

œ

v KVEMO (aşağı) KARTLİ DİYARINDA – Ülkenin doğu kısmındadır. Kadim devirlerde buranın adı Bördüzü, Kurdbasar çölü, ortaçağlarda Borçalı hanlığı, sultanlığı, mezrası (kazası) şeklinde geçer. Şimdi Kvemo (aşağı) Kartli adıyla diyar yönetim birimidir. Yönetimi Rustavi şehrindedir. Arazisinden Kür, Xram, Alget, Debed, Maşaver, vb çaylar akar, Tiflis–Bakü, Tiflis–İrevan karayolları, Tiflis–Bakü, Tiflis–Revan demiryolları geçer. Hudutları: doğudan Sagareco ilçesi ve Azerbaycan Cumhuriyeti; güneyden Azerbaycan ve Ermenistan; batıdan Ninosminda ilçesi; kuzeyden Msxeta, Gori, Borjom ilçeleri. Karapapak Türklerinin daha çok, toplu yaşadıkları Marneuli, Kardabani, Bolnis, Dmanisi, Tetricğaro, Zalka ilçelerini kapsar. Yüzölçümü: 6,5 bin km². Nüfusu: 2002'de 497.530 kişi, Karapapaklar 224.606 kişi (45,1% ). Diyarın köy ahalisinin yüzde 62,5'i Karapapaklardır. Diyarın 348 köyünden 147'sinde soydaşlarımız meskundurlar. 2006'da diyarda 148 Azeri dilli okulda 28.743 öğrenci, 3332 öğretmen olmuştu.

œ

Ø BOLNİSİ İLÇESİNDE – Ülkenin güney-doğusunda. 1917'ye kadar Tiflis vilayetinin Borçalı kazasına, 1929'a kadar Gürcistan SSC'nin Lüksemburg ilçesine dâhil olmuş, 1929'dan Lüksemburg ilçesi statüsü almıştı, 1947'den Bolnisi ilçesi adlanmaktadır. 1963–1966 yıllarında Marneuli, Dmanisi ilçelerini de kapsamıştı, 1966'da şimdiki sınırlar çerçevesinde Bolnisi ilçesine dönüşmüştü. Hudutları: güneyde Ermenistan, batıda Dmanisi ilçesi, doğuda ve güney-doğuda Marneuli ilçesi, kuzeyde Tetricğaro ilçesi. Arazisinden Xram, Maşaver çayları akar, otoyolu, demiryolu geçir. Yüzölçümü: 804 km², o cümleden tarım alanı 390 km². Temel kazıntı zenginliyi barit, tüf, Madneuli yatağıdır. Ekonomisinin esasını tarımcılık, o cümleden üzümcülük, sebzecilik, erken kartofculuk (patatesçilik), hayvancılık oluşturur. Nüfusu: 1989'da 67.400 kişi, 2002'de 74.301 kişi (her km²'e 92,4 kişi; ülke ahalisinin % 1,7). Merkezi: Bolnisi şehri. Karapapaklar 1979'da 45.914 kişi (% 66,9), 1989'da 53.808 (% 66), 2002'de 49.026 kişi (köy ahalisinin % 85'i), 2006'da 51600 kişi. İlçe gazetesi (1990'a kadar “Kalaba Bayrağı”, şimdi “Bolnisi”) Azeri Türkçesinde de yayımlanmıştır. 1 şehir, 2 kasaba, 11 köy meclisi, 45 köy var. 37 köyün nüfusu tam Karapapaklardır. Soydaşlarımız Kvemo-Bolnisi (Kepenekçi), Faxralı, Saraçlı, Arıxlı, Darbaz, Koçulu, Abdallı, Daşdıoğullar, Demirli, Gülever, Koşabilse, Mığırlı, Musoprian, Müşeven, Karadaş, Karatikan, Hasanhocalı, İmirhasan, Kölagir, Esmeler, Molla Ehmedli, Bala Muğanlı, Berteler, Ceferli, İnseoğlu, Şemşiöyü, Siskala (Saalıoğlu), Sarallar, Zol-Göyec, Kipircik, Ağalar, Şahbuzlu köylerinde tamamıyla, Kazret, Tamaris kasabalarında, Arakel, Akyurt, Seneb, Poladaur köylerinde Gürcülerle beraber yaşarlar. 1990 yıllarında Türk köy adları değiştirilmeye ceht gösterilmiştir, o cümleden: Abdallı – Cavşaniani (Cavşanlı), Arakel – Zezvnar, Arıxlı – Nahidur (Anahatır), Bala Muğanlı – Parizi (Pehriz), Ceferli – Samtredo, Daşdıoğullar – Muxran, Demirli – Hahalacvar, Esmeler – Mcğnet, Faxralı – Talaver, Yukarı Gülever – Cipor, Aşağı Gülever – Keta (Gedi), Hasanhocalı – Xidiskğuri (Köprü kulağı), İmirhasan – Savanet, İnseoğlu – Zemo-Bolnis, Kölagir – Surtav, Karadaş – İcri, Koçulu – Çapala, Koşaise – Arkevani, Mığırlı – Vanat, Molla-Ehmedli – Hataveti, Babakişiler (Musaprian) – Potshveriani, Sarallar – Zvaret, Saraçlı – Mamhut, Siskala – Creş. 39 Azeri okulu ve bu okullarda 5830 öğrenci, 799 öğretmen olmuştu.

Z ABDALLI köyü – Maşaver çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 11 km batıda, otoyolunun kenarında, rakımı 620 m. Yakındaki kaya üstünde kaleyi Köroğlu Kalası adlandırırlar. Abdallı yer adı kadim Ağ Hunlar sayılan Abdal taifesiyle ilgilendirilebilir. Nüfusu: 1870'te 216 kişi; 1918'de 253 kişi; 1926'da 40 ailede 232 kişi; 2002'de 232 ailede 829 kişi, 2006'da 185 ailede 800 kişi. Okul 1927'de açılmıştı. Ortaokul (2005'te 13 sınıfta 136 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: toplumsalcılar Memmed Memmedov, İsfahan Şamilov, eğitimci Kemal Nebiyev vb.

Z AĞALAR köyü – Bolnisçay'ın kıyısında, ilçe merkezinden 8 km güneydedir. Nüfusu: 2002'de yaklaşık 100 kişi. Ana okul (2005'te 3 sınıf) faaliyettedir.

Z AYORTA (Akyurt) köyü – Maşaver çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 12 km batıdadır, rakımı 720 m. Ayorta denir. Bu toponim Ağa Yurdu deyimiyle yahut Türk dillerindeki aga (büyük kardeş) ve yurt kelimeleriyle ilgilendirilir. 5.–8. yüzyıllara ait iri dörtken taşlarla örülmüş kilse aşikarlaşmıştır. Nüfusu: 1886'da 17 ailede 110 kişi; 1918'de 215 kişi; 2002'de 286 ailede 1174 kişi, 2006'da 260 ailede 1073 kişi. Okul 1922'de açılmıştır. Ortaokul (2005'te 11 sınıfta 144 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: âlim, Gürcistan'da Azeri matbuatının araştırıcısı Razim Memmedli, eğitimciler Eli Memmedov, Nofel Memmedov, hukuk-muhafezeciler Abdulla Memmedov, Hacı Memmedov, toplumsalcılar Vagif Mustafayev, Veysel Memmedov vb.

Z ARAKEL köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 14 km batıdadır, rakımı 710 m. Nüfusu: 1870'te 6 ailede 40 kişi; 1918'de 176 kişi; 2002'de 450, 2006'da 201 ailede 726 kişi. Ana okul var. Ünlü kişileri: âşık Müslüm, âlim Vagif İsrafilov, hekim Şaliko, Bayram, Handem Handemov vb.

Z ARIXLI köyü – Xram çayının sağ kıyısında, Marneuli–Bolnis otoyolunun kenarında, ilçe merkezinden 15 km doğudadır, rakımı 420 m. Uzmanlara göre, Oğuz'un veziri Ata Erkil'in, Kıpçakların Arık taifesinin, Orta Asya'da Kıpçak Karakalpaklarda şimdi de var olan Arık kavminin adını yansıta biler. (16. yüzyılda salnameci Şemseddin Bitlisi Gürcistan'da Arux taifesi hususunda bahis etmişti). Bir kaç kazı meskeni aşikarlaşmıştır. Milattan önce 5.–4. binyılları kapsayan meskende dökme palcıktan daireli mühre damlar, maralın şaheli boynuzundan nakışlı alet, çıngıldan güneşe, aya benzer biçimde kadın-ana başı heykelciyi, kilden öküz heykelciyi, milattan önce 3. binyılında yayılmış Kür–Araz arkeoloji medeniyetine ait meskende çıngıldan insan yüzü tasvirli figür aşikarlaşmıştır. Milattan önce 2.–1. binyıllara ve milattan önce 9.–7. yüzyıllara ait edilen meskende, kuzeyindeki kayalı yarganda bulunmuş tunçtan ok uçlarını, kemik ve demir üzengileri, tunç bıçak uçlarını Gürcü uzmanlar o vakit buralarda Türk dilli Bozer, Sak aşiretlerinin yayılmağıyla ilgilemiştir, şu maddi medeniyet abidelerinin bir kısmını Sak tipli hesap etmişler. Köyde 10.–13. yüzyıllara ait yüze çıkarılmış iki pencereli ibadet ocağı, onun içinde kuyu mezar (merhum yüzü doğuya defin edilmiş), taş sanduka tabutlar, sekiz odalı yaşayış binasının, açık hamamın kalıkları, çok renkli ve sade sahsı kaplar önemlidir; Gürcü kazıbilimcileri (Manana Sinauridze vb.) böyle kanaattedirler ki, şu yerde şehir varmış, nehrin yüksek kayalı sağ kıyısında kale, aşağıda her iki kıyısında yaşayış meskenleri yerleşirmiş; kilse de, mezar da, başka kazı örnekleri de Kıpçak tiplidir. Nüfusu: 1870'te 137 ailede 918 kişi; 1918'de 1588 kişi; 1926'da 306 ailede 1585 kişi; 2002'de nüfus sayımının sonucuna göre, 1313 ailede 4876 kişi (2407 bay, 2469 bayan), 2006'da 1357 ailede 4942 kişi. Okul 1901'den faaliyettedir, şimdi ortaokul (2005'te 30 sınıfta 772 öğrenci) onun kurucusu Gori seminaryumunun mezunu Hüseyn Efendiyev'in adını taşır. Ünlü kişileri: halk kahramanları Aliağa (19. yüzyıl), Koxalı Hacıxalıl ağa, seminaryum mezunları Sireceddin, Ziyeddin, Baheddin Efendiyevler, Murtuz, Ziya bey Efendiyevler, şaire Xınalı Xanım, aksakallar Ziya Efendi, Hüseyn Efendi, Hacı Mahmud Efendi, Hacı Nuru, Molla Bayram, Zaman Ağa, Osman Ağa, Yolcu Nebi oğlu, Uzunbaşoğlu Mehemmed, Mahmud Kuluyev, Mehralı Celilov, emek kahramanı Hürü Yehyayeva, profesörler Mahmud Karibov, Veysel İsayev, Bayram Hacıyev, Akif Bayramov, Nizami Mustafayev, eğitimciler Celal Ayvazov, Mehemmed Yolcuyev, Nebi Yolcuyev, Mustafa İsmailov, Şahbeddin Celilov, Hacı Hacıyev, Mürsel İsayev, Mahmud Mustafayev, eğitimci Mustafa Aslanov, hukuk-muhafezeci Mehman Mehmanov, kahraman asker Zöhrab Yunusov, toplumsalcılar Mehemmed Osmanov, Nurkalem Memmedov, Ramiz Yusifov, Rza Kurbanov, Memmed Yusifov, Musa Tanrıverdiyev, Şükür İsmailov, hekimler İdris İsmailov, Ayvaz İsayev, İfrat İdrisov, Beşir Mustafayev, gazeteci Rasim Arıxlı vb.

Z BALA DARBAZ köyü – Faxralı'nın yakınlığında küçük köy. Nüfusu: 2002'de 40 kişi.

Z BALA MUĞANLI köyü – Borçalı çökeğinde (ovasında), ilçe merkezinden 20 km doğuda, Marneuli–Bolnis otoyolunun kenarındadır, rakımı 410 m. Çok sayılı adaşları gibi, kadim Midya'da temel kavimlerden biri olmuş Muğ, Muğan taifelerinin adıyla ilgilidir. Yakındaki kazı meskeni erken tunç devrine ait edilir ve taş serdabe içinde Kür-Araz medeniyetine ait taştan, kilden süslü-nakışlı kaplar bulunmuştur. Nüfusu: 1803'te 16 ailede 65 kişi; 1870'te 25 ailede 168 kişi; 1926'da 65 ailede 198 kişi; 2002'de 274 ailede 1205 kişi (600 bay, 605 bayan), 2006'da 278 ailede 1250 kişi. Okul 1921'de açılmıştı. Ana okul (2005'te 10 sınıfta 170 öğrenci) var. Ünlü kişileri: savaş kahramanı Xan Memmedov, sine defter Mesme Alı kızı, aksakal Mehemmed Memmedov, âşık Eli Kamberov, şair Vilayet Rüstemzade, âlim İbadet Mövleli, toplumsalcılar Kemandar Memmedov, Abbas Abbasov, Aydın Memmedov, hayırsever Tofig Eliyev, şairler Bextiyar Rüstemzade, Esmira Memmedova vb.

Z BALIC köyü – Ükenger çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 21 km güneydedir. Orta yüzyıllara ait koç, at heykelcikleri aşikarlaşmıştır. Gürcülerin yanı sıra, az sayıda Karapapak yaşar.

Z BEYTEKER (Berteler) köyü – Rakımı 810 m. Toponim Sakların, Bulgarların tiresi Teke taifesinin, Kıpçaklardaki Tek taifesinin adını yansıta bilir. Nüfusu: 1870'te 8 ailede 54 kişi; 1918'de 110 kişi; 1926'da 22 ailede 123 kişi; 1886'da 9 ailede 79 kişi; 2002'de 65 ailede 289 kişi (147 bay, 142 bayan), 2006'da 59 ailede 300 kişi. Okulun tarihi 1937'dendir. Ortaokul (2005'te 9 sınıfta 46 öğrenci) var.

Z CEFERLİ köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 7 km doğudadır, rakımı 430 m. Toponim Oğuz-Türkman soylu veya Kıpçakların Kazah taifesine mensup ilin adını yansıtır. Nüfusu: 1870'te 7 ailede 47 kişi; 1918'de 109 kişi; 1926'da 37 ailede 144 kişi; 2002'de 144 ailede 541 kişi (262 bay, 279 bayan), 2006'da 126 ailede 545 kişi. Ana okul faaliyettedir. Ünlü kişileri: profesör Semaye Ehmedova, eğitimciler Emir Ehmedov, Eleddin Ehmedov vb.

Z DARBAZ köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 23 km batıdadır, rakımı 820 m. 1536 yılı belgelerinde Darbasçala köy adına rastlarız. Darbaz denir. Nüfusu: 1870'te 72 ailede 483 kişi; 1918'de 2872 kişi; 1926'da 208 ailede 1144 kişi; 2002'de 847 ailede 3743 kişi, 2006'da 837 ailede 3600 kişi. Okulun tarihi 1919'dan başlar. Ortaokul (2005'te 13 sınıfta 267 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: Osmanlı'da meşhur olmuş kahraman Mehralı Bey, aksakal Alı Ehmedoğlu, Alı Orduxanov, şair Mirze, sarkarda Ayvaz İsmailov, İskender Ellezov, bilim insanları Mehemmedeli Memmedov, Meded Çobanov, Ferman Gülmemmedov, Valeh Hacıyev, Murtuz Memmedov, Fazıl Bextiyarov, Fexri Hacıyev, şair Rafik Hümmet, “Gürcü–Azerbaycan Dilleri Paralelleri” kitabının yazarı Meher Kahramansoy, “Çağdaş Borçalı Edebi Mektebi”, “Borçalı Âşıkları” kitaplarının yazarı Müşfik Çobanlı, gazeteci Musa Çobanlı, hekimler Gülehmed Gülehmedzade, Semed Çobanov, hukuk-muhafezeci Reşid Hacıyev, toplumsalcılar Hacımemmed Hacıyev, Ellez Memmedov, Novruz Memmedov, Nadir Ehmedov, Nadir Abbasov, eğitimciler Müseyib Kamberov, Süleyman Hacıyev, hayırsever Ziya Abbasov vb.

Z DAŞDIOĞULLAR köyü – Maşaver çayının sol kıyısında, otoyolunun kenarında, ilçe merkezinden 12 km doğudadır, rakımı 430 m. Toponimin Deşti-Kullar, Daşlı-Kullar, Deşti-Oğullar anlamları var. Bulgarların Kıpçak tiresi Kollar, Alban taifesi Keller, Kıpçak-Karapapaklar içindeki Kul taifesi ile ilgili ola biler. Köyün adı 19. yüzyıl belgelerinde Ağbabalı gibi de geder. Nüfusu: 1870'te 25 ailede 168 kişi; 1918'de 180 kişi; 1926'da 40 ailede 184 kişi; 2002'de 279 ailede 893 kişi (445 bay, 448 bayan), 2006'da 279 ailede 900 kişi. Okul 1924'dendir. Ortaokul (2005'te 11 sınıfta 240 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: emek kahramanları Emirxan Abbasov, Xeyransa Mehdiyeva vb.

Z DELLER (Müşevan) köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 14 km batıdadır, rakımı 750 m. Deller veya Aran Deller denir. Türk kökenli Tele taifesinin adını yansıtır. Bu taife Kölayır köyündeki Deller nesliyle genetik akrabadır. 10.–11. yüzyıllara ait küçük boyutlu salon biçimli kilse aşikarlaşmıştır. Pir denilen yerdeki mezar üstü taşta keman, saz çalıp-okuyan âşık tasviri dikkati çeker. Nüfusu: 1870'te 7 ailede 47 kişi; 1918'de 198 kişi; 1926'da 53 ailede 314 kişi; 2002'de 290 ailede 1194 kişi (607 bay, 587 bayan), 2006'da 246 ailede 1200 kişi. Okulun tarihi 1931'dendir. Temel okul (2006'da 9 sınıfta 142 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: aksakallar Hüseyn İmamoğlu, Alı Sarı oğlu, Yahya Memmedoğlu, Semed Süleyman oğlu, Vekil Sarıyev, Elimeded Muxtarov, zurnacı Söyün, âşıklar Murad Kövrek, Ehed, Eli, Bafeli, şair Elixan Yehyaoğlu, hayırsever Eldeniz Yehyaoğlu, âlimler Elican Sarıyev, şair İbrahimxelil Tamıyev, Şamo İsrafilov vb.

Z DEMİRLİ köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 21 km batıdadır, rakımı 800 m. Nüfusu: 1918'de 109 kişi; 1926'da 20 ailede 109 kişi; 2002'de 95 ailede 359 kişi (172 bay, 187 bayan), 2006'da 96 ailede 350 kişi. İlkokul 1932'de açılmıştı.  Temel okul (2006'da 9 sınıfta 66 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: aksakallar Meded İbrahimov, Nebi Karallı, eğitimciler Celal Osmanov, Hemid Şabanov, hukuk-muhafezeciler Tofik Şahbazov, Rasim Şahbazov, toplumsalcılar Nebi Şahbazov, Ejder Memmedov, bilim insanları Enver Şabanov, İbad Ehmedov, Elövset Osmanlı vb.

Z ESMELER köyü – Maşaver çayının sol kıyısında, otoyolunun kenarında, ilçe merkezinden 7 km doğudadır, rakımı 450 m. Nüfusu: 1870'te 6 ailede 40 kişi; 1918'de 66 kişi; 1926'da 8 ailede 43 kişi; 2002'de 91 ailede 286 kişi, 2006'da 91 ailede 268 kişi. Ana okul (2005'te 4 sınıfta 9 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: âlimler Şakır Xelilov, Kemal Gülmemmedov vb.

Z FAXRALI köyü – Talaver çayının kıyısında, ilçe merkezinden 19 km doğudadır, rakımı 560 m. Kadim abideler, mezar üstü yazılar, 17. yüzyılın yadigarı mescit dikkati çeker. Nüfusu: 1870'te 170 ailede 1139 kişi; 1926'da 470 ailede 2321 kişi; 2002'de, 1447 ailede 6891 kişi (3255 bay, 3636 bayan), 2006'da 1568 ailede 6784 kişi. Okul 1919'da açılmıştı. Ortaokul (2005'te 26 sınıfta 563 öğrenci), iki temel okul (2005'te uygun olarak 17 sınıfta 267 öğrenci ve 10 sınıfta 143 öğrenci) faaliyettedirler. Borçalı'da saz-söz, din, eğitim ocaklarından biridir. Ünlü kişileri: şairler Fatma Alı kızı, Polad, İveyler Allahverdi, Güller Peri, Güller İsmail, Kerbelayı Molla Alı, Miskin Nebi, din hadimleri Şeyx Kurban, Şeyx Selim, Şeyx İskender, Şeyx Bineli, eğitimciler Koxalı Hacı Gazi Elesger, Mirze Rza Elizade, Habib Elizade, Mirze Seyfulla, Penah Mahmudov, aksakallar Tehmezkulu Dünyamalıoğlu, İman Tehmezkulu oğlu, Oruç Ağa, Hacı Memmedeli, Hacı Hesen, Hacı Molla Oruç, Hacı Hemid Kerimov, Musa Hagverdioğlu, Şerif Budagov, Mehralı Hesenov, Aslan Eliyev, yiğitler Kara Namaz, Kaçak Rüstem, Çerçi oğlu Hümmet, Deli Eyub, şairler Şaban, Kebleyi Kara, Hüseyn, Sekine Almemmedli, Kerbelayı İbrahim, İsmail Güller, Eli Sengerli, Memmedeli Ellezov, Semender Memmedov, âşıklar Sarvan Bayram, Dünyamalı, Mürsel, profesörler Şamil Kurbanov, Oruç Piriyev, Şemistan Mikailov, Namaz Bedelov, Eli Hüseynov, Hüseynkulu Memmedov, Tahir Penahov, İbrahim Elizade, Şamil Oruçov, Polad Poladov, Vakıf Nebiyev, Eflatun Hesenov, Kurban Kasımov, Eli Elizade, emek kahramanları Ayvaz Memmedov, Hesen Kurbanov, Uğurlu Hüseynov, gazeteciler Hacı Hesenov, Memmed Memmedov, Dünyamalı Bayramov, Eflatun Amaşov, şair-gazeteci Reşid Faxralı, folklorcu Elhan Memmedli, hukuk-muhafezeciler Baheddin Hesenov, İsaxan Aşırov, sanatçılar Hesen Hesenov, Eleddin Hesenov, uşu-sanda üzere dünya şampiyonu Canpolad Budagov, toplumsalcılar Aydın Kurbanov, Abbas Abbasov, eğitimciler Cümşüd Gülmemmedov, Seyyad Allahverdiyev, hekim Semed Memmedov vb. Miskin Nebi'nin, Şair Şaban'ın şiir kitapları, Faxralı şairlerinin eserlerinden ibaret “Faxralı Tek Ağır Élim Var Menim” toplusu, Hüseynkulu Memmedli'nin “Görüm Faxralı'nın Biri Olsun Beş”, Reşid Faxralı'nın “Oğuz Éli Faxralı” kitapları önemlidir.

Z GÜLEVER köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 17 km batıdadır, rakımı 810 m. Bulgarların Kıpçak tiresi Kollarla, Alban taifesi Kellerle, Kıpçak-Karapapaklar içindeki Kul taifesi ile bağlılığını düşünmek mümkündür. İki kısma bölünür: Yukarı Gülever [Cipor] ve Aşağı Gülever [Gedi–Keta]. Nüfusu: 1870'te Yukarı Gülever'de 7 ailede 47 kişi, Aşağı Gülever'de 7 ailede 47 kişi; 1918'de Yukarı Gülever'de 155 kişi, Aşağı Gülever'de 218 kişi; 1926'da Yukarı Gülever'de 39 ailede 231 kişi, Aşağı Gülever'de 28 ailede 153 kişi; 2002'de Yukarı Gülever'de 117 ailede 522 kişi, Aşağı Gülever'de 173 ailede 698 kişi, 2006'da Yukarı'da 117 ailede 500 kişi, Aşağı'da 150 ailede 781 kişi. Köyde (Yukarı Gülever'de) ilkokul 1930'da açılmıştı. Şimdi Yukarı Gülever'de ana okul, Aşağı Gülever'de ortaokul var. Ünlü kişileri: toplumsalcı Müseyib Mirzeyev, eğitimciler Mustafa İsayev, Feremez Mehdiyev, Ziyadxan Namazov, Feremez Celilov, profesörler Eliyar Namazov, Kerim Memmedov, Gürcistan'da Azerice şivelerinin araştırıcısı Teymur Karayev, vb.

Z HASANHOCALI köyü – Maşaver çayının sol kıyısında, Marneuli–Bolnis şose yolunun kenarında, ilçe merkezinden 13 km doğu semttedir, rakımı 430 m'dir. Nüfusu: 1803'de 22 ailede 76 kişi; 1870'te 21 ailede 141 kişi; 1918'de 180 kişi; 2002'de 264 ailede 846 kişi (437 bay, 409 bayan), 2006'da 258 ailede 794 kişi. Okul 1921'den faaliyettedir. Ana okul var. Ünlü kişileri: eğitimciler Ramiz Memmedelizade, Meherrem İsmailov, şair Behram Mehdi, vb.

Z İMİRHASAN köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 13 km doğuda, Tiflis–Kazret demiryolunun kenarındadır, rakımı 470 m. Köyün adı ezel kaynaklarda Mirasan-Durğaya anılır. Bu toponimin Oğuzların Eymur / Eymir taifesinin yahut Kıpçaklar içinde, Nogaylarda var olmuş İmir taifesinin adıyla ilgili olduğu düşünülür. Nüfusu: 1870'te 50 ailede 315 kişi; 1926'da 104 kişi; 2002'de 437 ailede 1717 kişi (835 bay, 882 bayan), 2006'da 395 ailede 1720 kişi. Okulun tarihi 1921'dendir. Ortaokul (2005'te 18 sınıfta 267 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: emek kahramanları Koca Fetullayev, Tamam Bayramova, Abbas İsmailov, profesörler Mahmud Allahverdiyev, İsfendiyar İsmailov, eğitimci Fezleddin Kuluyev, âşık Sedi Merdanov vb. Nesimi Enver'in “Borçalı'da Yurt Yeri İmirhasan” adlı kitabı, ayrıca yerli şairlerin şiirlerinden ibaret “Türk Ocağı – Sazlı, Sözlü İmirhasan'im” toplusu yüzdedir.

Z İNCEOĞLU köyü – Bolnisçay'ın sol kıyısında, ilçe merkezinden 12 km güney-doğudadır, rakımı 615 m. Oğuz-Selçuk-Türkman soylu İnseoğlu taifesinin veya Kıpçakların Ence taifesinin adındandır. Nüfusu: 1918'de 77 kişi; 1926'da 23 ailede 117 kişi; 2002'de 161 ailede 618 kişi, 2006'da 147 ailede 620 kişi. İlkokul 1927'de açılmıştı. Ana okul (2005'te 9 sınıfta 71 öğrenci) var. Ünlü kişileri: profesörler Tengizxan Musayev, İlham Musayev, toplumsalcı Celal Yagubov vb.

Z KARADAŞ köyü – Karaçöp denir. İlçe merkezinden 15 km batı semttedir, rakımı 750 m. Nüfusu: 1886'da 20 ailede 162 kişi; 1918'de 70 kişi; 1926'da 11 ailede 68 kişi; 2002'de 61 ailede 249 kişi (131 bay, 118 bayan), 2006'da 55 ailede 245 kişi, 2006'da 20 ailede 240 kişi. İlkokul 1932'de açılmıştı, şimdi iptidai okul (2005'te 18 öğrenci) faaliyettedir.

Z KARATİKEN köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 10 km batıdadır, rakımı 560 m. Dede Korkut'ta Karatikan adı var, Kıpçaklarda Tiken taifesi olmuştu. Karye-Tiken (Tiken köyü) ola biler. Nüfusu: 1918'de 34 kişi; 1926'da 6 ailede 33 kişi; 2002'de 240 kişi. Ünlü kişileri: aksakal Rüstem Kerim oğlu, âşık İslam vb.

Z KOÇULU köyü – Maşaver (Cavala) çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 11 km doğudadır, rakımı 480 m. Başı üstünde Koçulu kalesi yücelir, çay üstünde orta yüzyıllara ait Eğri köprü durur. Bu kaleye Kız Kalası, Cavalaşam Kalası, Köroğlu Kalası da derler. Kalede 10.–11. yüzyıllara ait hamamları, sahsı kapları, süs eşyalarını, özellikle de Arap alfabesiyle Kuran ayeti yazılı kil kapları Gürcü uzmanlar İslam örnekleri hesap ederler. Nüfusu: 1870'te 30 ailede 201 kişi; 1926'da 76 ailede 383 kişi; 2002'de 494 ailede 1623 kişi (788 bay, 835 bayan), 2006'da 466 ailede 1476 kişi. Ortaokul (2005'te 11 sınıfta 226 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: şair Hoca Mehemmed, aksakallar Ömer kişi, Mahmud Omaroğlu, Kesemenli Dünyamalı, Hüseynkulu Şiretoğlu, Hüseyn Çırak oğlu, Namaz Namazov, Kahraman Süleymanov, eğitimciler Yolcu Hüseynov, Mehemmed Ömerov, Cahangir Kahramanov, Lokman Çırakov, emek kahramanı Zehra Çırakova, İsmail Çırakov, Cefer Ceferov, profesörler Memmed Çırakov, Bakü'deki “Ulu Borçalı” derneğinin başkanı Veli İsmailov, Famil Çırakov, doçent, “Gürcistan'da Yaşayan Azerilerin Muasır Maddi Vaziyeti” kitabının yazarı Celal Novruzov, mimar, şair Ömer Koçulu, şair-gazeteci Dünyamalı Kerem, Kahraman Süleymanov, Türkiye'de meskun Veyis Koçulu, Eleddin Koçulu vb.

Z KOŞAİSE (Muluxsalı) köyü – Borçalı ovasında, Xram çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 23 km güney-doğudadır, rakımı 400 m. “Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri”nde Şahsuvar-Kölagir ve Aşağı Kovha kışlaklarına sahip köy olarak anılır. Köyün önceki adı Muluxsalı'dır. Koşabilse de denir. Köy iki kısma bölünür: Yukarı Koşaise ve Aşağı Koşaise. Nüfusu: 1870'te Böyük Koşaise'de 46 ailede 309 kişi, Bala Koşaise'de 12 ailede 81 kişi; 1926'da Yukarı Koşaise'de 33 ailede 168 kişi, Aşağı Koşaise'de 68 ailede 371 kişi; 2002'de Aşağı Koşaise'de 263 ailede 1053 kişi, Yukarı Koşaise'de 142 ailede 604 kişi, 2006'da Aşağı'da 142 ailede 556 kişi, Yukarı'dı 264 ailede 1002 kişi. Aşağı Koşaise'de okul 1924'de, Yukarı Koşaise'de 1932'de teşkil edilmişti. Şimdi Aşağı Koşaise'de ortaokul (2005'te 16 sınıfta 189 öğrenci), Yukarı Koşaise'de ana okul (2005'te 10 sınıfta 124 öğrenci) var. Ünlü kişileri: din hadimi Hacı Mahmud, gazeteci Hesen Sebri, emek kahramanları Mövlud Bextiyarov, Yagub Şirinov, Mesim Eliyev, Rukiye Memmedova, Asya İsmailova, eğitimciler Ehmed Memmedov, Ömer Eliyev, Cahangir Memmedov, Mehemmed Memmedov, Şahmurad Çırakov, Kurban Eliyev, Eşref Mehdiyev, Aydın Memmedov, Valeh Oruçov, profesörler Lokman Nesibli, Veyis Mehdili, Bayram Efendiyev, Dursun Aşırov, Nesib Nesibli, Şemistan Hesenli vb.

¶ KAZRET KASABASINDA – Maşaver vadisinde, ilçe merkezinden 18 km batıdadır, rakımı 680 m. Hazar etnoniminden türediği düşünülür. Hazarlı deresi var. Erken tunç ve antik devirlere, 6.–7. yüzyıllara, 16.–17. yüzyıllara ait kazı materyalleri yüze çıkmıştır. Nüfusu: başka milletlerin yanı sıra, 2006'da 21 ailede 100 kişi Karapapak. Kasabada Gürcü-Rus-Azeri ortaokulunun Azeri şubesi (98 Azeri öğrenci) var. Meşhurlarından: şair İbrahimxelil vb.

Z KEPENEKÇİ (Kvemo-Bolnis) köyü – Adı Kepenekçi yahut Bolus-Kepenekçi olmuştur, şimdi Kvemo Bolnisi'dir. Bolnisçay'ın kıyısında, ilçe merkezinden 6 km güneydedir, rakımı 600 m. Bu toponimin Bolus hissesinin kadim Oğuz, Peçenek (Bacanak) illerinden Bolus tiresi, Kepenek hissesinin ise kadim Türk menşeli Peçenek taifesinin Kapan / Kepen koluyla ilgisi fikri var. 5.–6. yüzyıllara ait mimarlık abidesi var. Yüzölçümü: 1.013 hektar. Nüfusu: 1870'te 169 ailede 1403 kişi; 1918'de 1917 kişi; 1926'da 408 ailede 2257 kişi; 2002'nin istatistik neticesine göre, 2122 ailede 6766 kişi (3387 bay, 3379 bayan), 2006'da 1849 ailede 7.700 kişi. İlkokul 1917'de açılmıştı. Ortaokul (2005'te 20 sınıfta 455 öğrenci), ana okul (2005'te 15 sınıfta 312 öğrenci) ve Talıblı anaokulu (2005'te 4 sınıfta 23 öğrenci), Kaşmehle anaokulu (2005'te 4 sınıfta 20 öğrenci) faaliyettedirler. Ünlü kişileri: 1912'de Tiflis'te çıkmış

 “Besti, Uyan!” kitabının yazarı, 1915'te Tula'da çıkmış belgeli hatıra-anlatının kahramanı, 1918'de Kars İslam Şurası'nın reis-i cumhur'u olmuş Emin Ağa Hacallı, şairler Alxas Ağa Hacallı, Reşid Hacallı, aksakallar Allahverdi Göyüş oğlu, İsa Mahmudov, Mehemmed Bayramov, eğitimciler Reşid Yagubov, Hidayet Göyüşov, bilim insanları Letif Gülehmedov, Vidadi Acalov, Arif Hacallı, şairler Abbas Abdulla, Zelimxan Yakub, toplumsalcılar İsmail Ömerov, Ramiz Bekirov, Mehebbet Karabağlı, İmran Serdarov, Zakir Memmedov, Çingiz Yakubov, Reşid Bedelov, hekim Ziya Bayramov, hayırsever Xıdır Mehemmed oğlu vb. Bakü'de ‘Kepenekçi’ derneği var.

Z KİPİRCİK (Sarımmedli) köyü – Tapan dağı eteğinde, ilçe merkezinden 24 km aralıdadır, rakımı 900 m. Nüfusu: 1870'te 14 kişi; 1918'de 98 kişi; 1926'da 102 kişi; 2002'de 30 ailede 140 kişi, 2006'da 41 ailede 130 kişi. Okul 1931'dendir.

Z KÖLAYIR (Kölagir) köyü – Borçalı çökeğinde, Xram çayının sol kıyısındadır, rakımı 470 m, ilçe merkezinden 17 km doğu semtte, Marneuli–Bolnis otoyolunun 7 kilometreliğindedir. Köyün adına daha çok Kölayır denir. Toponim kadim Türk menşeli Kola etnoniminin yahut da Kıpçak-Karapapaklara bağlı Kula (kaynakta Kulobiç – Kul oba içi) taifesinin adıyla Türk dillerindeki “giren” – bin alaçıktan ibaret kamp sözcüğünün karışmasıyla düzelmiş (orta yüzyıllarda Anadolu yarımadasında yaşamış Türkmen taifesinin bir kolu Kölagir / Kölagiren adlanmış ve bu kolun da Hocalı, Abdallı, Eyublu, Darğalı, Dur Hasanlı tireleri de olmuştu). Köyün adına 1696 yılı fermanlarında rast geliriz. Köyde Kölagir kalesi korunur. Tarihi kaynaklara göre, önce burada Ağgala olmuştu, 18. yüzyılın sonlarında Gürcü valisi İkinci İrakli'nin hanımı Darecan (Darya) onun yerinde şimdiki kaleyi inşa ettirmişti. Kale dörtken biçimlidir. Duvarın yüksekliği 6 m.'dir. İki girişi var. Nüfusu: 1803'de 12 ailede 38 kişi; 1870'te 28 ailede 187 kişi; 1886'da 25 ailede 257 kişi; 1918'de 412 kişi; 1926'da 82 ailede 430 kişi; 2002'de 553 ailede 2319 kişi (1180 bay, 1139 bayan), 2006'da 517 ailede 2400 kişi. Okulun tarihi 1921'dendir. Ortaokul (2005'te 19 sınıfta 347 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: din hadimi Ağ Molla, aksakallar Eli Rzazade, Abbaseli Memmedov, İslam İsayev, İsa Hüseynov, şair Mehemmed Rzazade Muhegger, şair Emiraslan Eliyev, şairler Havaxanım, Müslüm Hüseynov, Hüseyneli Memmedov, Yadigar Eliyev, bilim insanları Kazenfer Ellezov, profesör, şair, “Paralanmış Borçalı”, “Borçalı Edebi Muhiti”, “Azerbaycan Edebiyatının Borçalı Kolu”, “Edebi Borçalı” kitaplarının yazarı, Şeref devlet nişanlı Şureddin Memmedli, hukuk-muhafezeci Yasin Memmedov, eğitimciler Refi İsayev, Halay Eliyev, Mamoy Memmedov, Mayor Emrahov, Esger Esgerov, Karaxan Ellezov, Adil Bayramov, Avtandil Memmedov, hayırsever Şahin Memmedov, toplumsalcılar Teymur Memmedov, Muxreddin Ellezov, Muxreddin Bayramov, Muhegger Eliyev, Firidun Eliyev, Çoban Ellezov, hekimler Xeleddin Mustafayev, Elimxan İsayev, gazeteci Eli Serxanoğlu vb.

Z MIĞIRLI köyü – Bolnisçay vadisinde, ilçe merkezinden 6 km güneydedir, rakımı 510 m. Nüfusu: 1870'te 18 ailede 120 kişi; 1926'da 24 ailede 102 kişi; 2002'de 165 ailede 530 kişi, 2006'da 122 ailede 537 kişi. Okulun tarihi 1932'dendir. Şimdi iptidai okul faaliyettedir.

Z MOLLA EHMEDLİ köyü – Maşaver ve Xram çaylarının kavuştuğu yerde, ilçe merkezinden 28 km doğu semttedir, rakımı 400 m. Nüfusu: 1870'te 5 ailede 34 kişi; 1926'da 9 ailede 54 kişi; 2002'de 43 ailede 192 kişi (87 bay, 105 bayan), 2006'da 43 ailede 148 kişi. İlkokul 1933'te açılmıştı, şimdi iptidai okul (2005'te 3 sınıfta 14 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: profesörler Eflatun Oruçov, Telman Kuluyev vb.

Z MUSOPRİAN (Babakişiler) köyü – İlçe merkezinden 16 km batı semtte, rakımı 760 m.'dir. Kaynaklarda Musapiriler gibi geçir. Babakişiler veya Nazaroğlu da denir. Nüfusu: 1870'te 5 ailede 34 kişi; 1918'de 228 kişi; 1926'da 32 ailede 288 kişi; 2002'de 222 ailede 724 kişi, 2006'da 185 ailede 721 kişi. Okul 1931'de açılmıştı. Ana okul (2005'te 9 sınıfta 74 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: âlimler “Gürcistan'da Türk Menşeli Toponimler” kitabının müellifi Xelil Eliyev, Tapdık İmanov, Ehmed Ceferov, Vügar Kurbanov, eğitimci Araz Abbasov vb.

Z POLADAUR (Çatax) köyü – Bolnisçay'ın sol kıyısında, ilçe merkezinden 16 km güneyde, rakımı 750 m.dir. 1951 yılı 6 Eylül tarihine kadarki resmi adı Çatax'dır. Nüfusu: 2002'de 495 kişi (63% – 311 kişi Karapapak). Ana okul var.

Z SAMSEVRİS köyü – Şemşiöyü denir. Bolnisçay'ın sağ kıyısında, ilçe merkezinden 16 km güneyde, rakımı 640 m. Tunç devrine ait kazı malzemeleri, 7. yüzyıla ait mimarlık abidesi aşikarlaşmıştır. Nüfusu: 2002'de 100 ailede 361 kişi, 2006'da 58 ailede 360 kişi. Okul 1932'de açılmıştı, şimdi iptidai okul (4 sınıfta 21 öğrenci) faaliyettedir. İz bırakanlarından: zurnacı İsrafil vb.

Z SARALLAR köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 3 km batıdadır, rakımı 690 m. Kıpçak-Karapapak kökenli Saral tiresiyle ilgilidir. Nüfusu: 1918'de 115 kişi; 1926'da 20 ailede 155 kişi; 2002'de 108 ailede 501 kişi (248 bay, 253 bayan), 2006'da 119 ailede 503 kişi. İlkokul 1930'da açılmıştı, şimdi ana okul (2005'te 9 sınıfta 73 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: aksakallar Emiraslan Hüseynoğlu, Şemistan Hüseynov, hayırsever Almeded Xasıyev, eğitimci Emir Mursakulov, âşık Emir vb.

Z SARAÇLI köyü – Sağsağançay'ın sağ kıyısında, ilçe merkezinden 22 km doğudadır, rakımı 510 m. Kıpçak-Kazah Karapapakların Saraçlı kavminin adını yaşatır. Orta yüzyıllarda Osmanlı'da taifelerden biri Saraçlı olmuştu. Doğu semtte erken tunç devrine ait kazı meskeninde sahsıdan siyah, ezme nakışlı, gökcisimleri tasvirli kaplar bulunmuştur. 6.–8. yüzyıllara ait salon biçimli kilse aşikarlaşmıştır. Yüzölçümü: 2400 hektar. Nüfusu: 1870'te 161 ailede 1079 kişi; 1886'da 143 ailede 1026 kişi; 1926'da 316 ailede 1438 kişi; 2002'de 758 ailede 2841 kişi (1391 bay, 1450 bayan), 2006'da 728 ailede 2217 kişi. Okul tarihi 1919'dandır, şimdi ortaokul

 (2006'da 18 sınıfta 329 öğrenci) var. Süleyman Çobanov'un “Menim Ezel, Gözel Saraçlı'm” kitabı yayınlanmıştır. Ünlü kişileri: aksakal Paşa Ağa Naibzade, serrac Vahid, Cümşüd Bayramov, âşıklar Sabir, Teymur, şairler Hüseyn, Ehmed, savaş kahramanları İsa Hüseynov, Memmed Seferov, Mehemmed Mirzeyev, emek kahramanları Gülxanım Mirzeyeva, Omar Oruçov, Yaşar Nazıyev, Mehemmed Abdullayev, Paşa Hüseynov, üstat âşık Hüseyn Saraçlı, bilim insanları Zahid Xelilov, Abdulla Mehrabov, Yaşar Nazıyev, Eflatun Saraçlı, Zülümxan Musayev, Bineli Musayev, Bilender Allahverdiyev, Hemdulla Mehrabov, Yadigar Hüseynov, hukuk-muhafezeci Nesib Hacıyev, toplumsalcılar Mahmud Nebizade, Memmed Nebizade, Nebi Nebizade, Fikret Süleyman oğlu, Süleyman Çobanov, Azadxan Mirzeyev, Kerem Bedelov, Reşid Karanizade, şairler Nizami Saraçlı, Taryel Karibli, İntizam, Tofik Karakaya, Diyanet Osmanlı, Dilsuz Musayev, zurnacı Ehmed Bedelov, pehlivan Söhrab Bayramov vb.

Z SENEB köyü – Xram çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 13 km batıda. Nüfusu: 1918'de 41 kişi; 1926'da 8 ailede 36 kişi; 2002'de 37 ailede 157 kişi, 2006'da 104 ailede 164 kişi. İlkokul 1937'de açılmıştı, ana okul faaliyettedir. Ünlü kişileri: eğitimci Aydın Memmedov, hukuk-muhafezeci Salman Musayev vb.

Z SİSKALA köyü – Saalıoğlu denir. Otoyolu kenarındadır, rakımı 620 m. Türkçe sis (yarık, kuyu) ve kala (kale) kelimelerindendir. Nüfusu: 1870'te 9 ailede 60 kişi; 1918'de 178 kişi; 1926'da 30 ailede 172 kişi; 2002'de 181 kişi, 2006'da 134 ailede 513 kişi. Okulun tarihi 1930'dan başlanır. Ünlü kişileri: Gürcistan'da yüksek görevler üstlenmiş Mehralı Abbasov, eğitimci İslam Musayev, şair Çoban Reşid vb.

Z ŞAHBUZLU köyü – Talaver çayı kıyısında, ilçe merkezinden 20 km doğuda. Nüfusu: 1870'te 10 ailede 67 kişi; 1926'da 46 ailede 236 kişi; 2002'de 25 ailede 120 kişi. Okulun tarihi 1924'dendir, şimdi iptidai okul faaliyettedir. Meşhurlarından: eğitimci Bayram Resulzade vb.

¶ TAMARİS kasabası – İlçe merkezinden 19 km doğuda, Kölagir köyü arazisindedir. Gürcüler, Azeriler yaşarlar. Nüfusu: 2002'de 130 kişi, 2006'da 22 ailede 138 kişi.

¶ TANZİYA köyü – Gedi çayı kıyısında, ilçe merkezinden 20 km batıda. Gürcü yazar Sulhan-Saba Orbeliani'nin (1658–1725) memleketi. Zamanında Karapapaklar da yaşamışlardı (1870'de 8 ailede 54 kişi) ve köye Tağılı denmişti.

Z ZOLGÖYEC köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 13 km batıdadır, rakımı 720 m. Nüfusu: 1870'te 21 ailede 141 kişi; 1918'de 505 kişi; 1926'da 91 ailede 474 kişi; 2002'de 556 ailede 2183 kişi (1118 bay, 1065 bayan), 2006'da 403 ailede 2012 kişi. Okul 1923'de açılmıştı, şimdi ortaokul (2005'te 18 sınıfta 259 öğrenci) var. Ünlü kişileri: yiğit Memmed Göyüşov, kırıcı uçakçı Ayvaz Sarıyev, aksakallar Kadir Emir oğlu, İsmail Kadir oğlu, eğitimciler Ellese Alşanov, Ziyeddin Hesenov, İsaxan Ellezov, din hadimi Hacı Rizvan, toplumsalcılar İlyas Topuoğlu, Veli Memmedov, Vekil Memmedov, İmameli Memmedov vb.

œ

Ø DMANİSİ İLÇESİNDE – Ülkenin güney-doğusunda, Tiflis'ten 102 km güney-batıda. 1917'ye kadar Tiflis vilayetinin Borçalı kazasına, 1917–1930 yıllarında Tiflis kazasına, 1930–1933 yıllarında Zalka ilçesine ait olmuştu, sonra ilçe statüsü kazanmıştı. Cavaxet dağ silsilesinin doğu hissesindedir. Yüzölçümü: 1198,8 km², bunun 800 km²'i tarım alanıdır. Temel ekonomik yönü tarımcılık (genelde patatesçilik) ve hayvancılıktır. Nüfusu: 1989'da 33.700 kişi, 2002'de 28.034 kişi (her km²'e 23,4 kişi; ülke ahalisinin % 0,6'i). Arazisi 120000 hektardır, bunun 62000 hektarı otaracak, 27000 hektarı orman alanı, 15000 hektarı ekin alanı, 13000 hektarı biçenektir. Önceler Başkeçid adlanmıştı. Bu da ana geçit, baş geçit anlamlarına uygundur. 1917'ye kadar Borçalı mezrasına (kazasına), 1929'a kadar Lüksemburg ilçesine dâhil olmuştu, 1929'dan Başkeçid ilçesi olarak inzibati birime dönüşmüştü. 1947 yılı 18 Mart tarihinden Dmanisi ilçesi adlanır. Hudutları: doğuda Bolnisi, kuzeyde Zalka ilçeleri, güneyde Ermenistan, batıda Ahalkalak ilçesi. Arazisinde Maşaver, Karabulak çayları akar. Arazisinde kadim kazı meskeni ve milyon yarım yaşı olan insan çenesi aşikarlaşmıştır. Adı geçen kazı meskeninde Müslüman mezarlığından Arap alfabesiyle yazılı 1204 yılına ait epitafi abidesi, 1340 yılına ait olan, üstündeki yazıyla onun Kerem hana mahsusluğu ifadelenen taştan yonma at heykelciyi yüze çıkmıştır. İlçe merkezi: Dmanisi şehri. İlçe gazetesi (önceler “Trialeti”, şimdi “Dmanisi”) Gürcüce ve Azerice basılmaktadır. Nüfusu: 2002'de 28034 kişi. İlçenin köylerinde Karapapaklar topluluk teşkil ederler: 1979'da 32164 kişi (% 72,2), 1989'da 33107 kişi (% 63,9), 2002'de 18716 kişi (% 66,8), 2006'da 5966 ailede 20.032 kişi. 1 şehir, 15 köy belediyesi, 59 köy var, 37 köyde tam Karapapaklar meskundurlar. İlçe köy ahalisinin % 74,4'ü Karapapaklardır. Soydaşlarımız Yırğançay, Hamamlı, Karabulak, Kamerli, Oruzman, Kızılkilse, Lök-Candar, Bezekli, Pantiani (Armudlu), Bağcalar, Dağ Arıxlı, Kirovis, Kamışlı, Dağ Kızılhacılı, Geyliyen, Ormeşen, Seferli, Yakublu, Şahmarlı, Gödekdağ, Memişler, Memişli, Deller, Dunus, Hüseynkend, Şindiler, Saca, Salammelik, Sukala, Engirevan, Soğutlu köylerinde yaşarlar. İlçedeki 30 Azeri dilli okulda 2284 öğrenci, 273 öğretmen var.

Z BAĞCALAR köyü – Gedi çayının mansabında, ilçe merkezinden 17 km batı semtte, rakımı 1180 m. Bağcalar yer adı 1701 yılı belgesinde hatırlanır. Nüfusu: 1721'de 25 aile; 1870'te 4 ailede 27 kişi; 1926'da 15 ailede 104 kişi; 2002'de 149 kişi (69 bay, 80 bayan), 2006'da 35 ailede 146 kişi. İlkokul 1926'da açılmıştı. Ana okul (10 öğrenci) faaliyettedir.

Z BEZEKLİ köyü – Karasu çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 8 km güney-batıdadır, rakımı 1280 m. Bozuk–Bozoğluları Türk taifesinin adının tahrifi olduğu düşünülür. Nüfusu: 1870'te 19 ailede 159 kişi; 1918'de 22 kişi; 1926'da Yukarı Bezekli'de 18 ailede 80 kişi, Aşağı Bezekli'de 52 ailede 325 kişi; 2002'de 763 kişi, 2006'da 252 ailede 778 kişi. Temel (dokuz yıllık) okulu (113 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: yüksek görevler üstlenmiş Hacımurad Xelilov, âlim Eli Nesibov vb.

Z ÇOPURALLAR köyü – İlçe merkezinden 25 km batıdadır. Son tunç ve erken demir devirlerine ait kazı materyalleri, o cümleden Sak tipli dövüş baltaları, tunç bıçak uçları bulunmuştur. Nüfusu: 2002'de 108 kişi, 2006'da 50 ailede 115 kişi.

Z DAĞ ARIXLI köyü – Lükün-Şindi dağının batı eteklerinde, ilçe merkezinden 12 km kuzey-batıdadır, rakımı 1460 m. Bu toponim de, Aran Arıxlı gibi, Kıpçakların Arık taifesinin, Orta Asya'da Kıpçak Karakalpaklarda şimdi de var olan Arık kavminin adını yansıta biler. Tarihi kaynaklarda köyün adına Meryemli şeklinde de rast gelinir. Nüfusu: 1886'da 18 ailede 137 kişi; 1926'da 41 ailede 290 kişi; 2002'de 711 kişi (354 bay, 357 bayan), 2006'da 146 ailede 766 kişi. Okul 1926'da açılmıştı, şimdi ana okul (97 öğrenci) var.

Z DAĞ KIZILHACILI köyü – Gomaret yaylasında, ilçe merkezinden 20 km kuzey-batıdadır, rakımı 1240 m. Aran-Kızılhacılı gibi, Dağ Kızılhacılı'nın da Kıpçak-Karapapaklara bağlı taifenin adındandır. Köyün adına 19. yüzyılın tarihi kaynaklarında Tehmezkulu-Kızılhacılı biçiminde rast gelinir. Nüfusu: 1870'te 25 ailede 168 kişi; 1926'da 67 ailede 423 kişi; 2002'de 341 kişi (156 bay, 185 bayan), 2006'da 88 ailede 336 kişi. İlkokul 1930'da açılmıştı, şimdi ana okul (53 öğrenci) var.

Z DELLER köyü – Başkeçid yaylasında, Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 4 km güney-batıdadır, rakımı 1160 m. Bolnis-Deller köyü gibi, bu Deller de Türk menşeli taifelerden olmuştu, Kazaklarda, Başkurtlarda, Nogaylarda, Karakalpaklarda Tele taifesinin adını yansıtır. Nüfusu: 1926'da 31 ailede 253 kişi; 2002'de 313 kişi (162 bay, 151 bayan). Okul 1923'de teşkil edilmişti, ana okul (15 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişilerinden: hukuk-muhafezeci Vakıf Sadıkov vb.

Z DUNUS köyü – Başkeçid yaylasında, Maşaver çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 8 km doğudadır. Bu toponime 1536 yılı belgelerinde rastlaşırız. Nüfusu: 1870'te 8 ailede 54 kişi; 1926'da 26 ailede 195 kişi; 2002'de 454 kişi (223 bay, 231 bayan), 2006'da 135 ailede 612 kişi. Temel okul (84 öğrenci) var. Ünlü kişileri: hukuk-muhafezeci Selimxan İsmailov, eğitimci Nizami Hesenov vb.

Z ENGİREVAN köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 13 km güney-doğudadır, rakımı 1160 m. 16. yüzyılın kaynaklarında Engirevan–Semeküre yer adı hatırlanır. Nüfusu: 1870'te 7 ailede 48 kişi; 1918'de 103 kişi; 1926'da 21 ailede 133 kişi; 2002'de 162 kişi (86 bay, 76 bayan), 2006'da 46 ailede 167 kişi.

Z GEYLİYEN köyü – Başkeçid yaylasında, ilçe merkezinden 14 km doğudadır, rakımı 1340 m. Nüfusu: 1870'te 23 ailede 154 kişi; 1926'da 42 ailede 305 kişi; 2002'de 640 kişi (323 bay, 317 bayan), 2006'da 175 ailede 636 kişi. Temel okul (61 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: profesörler Bedirxan Ehmedov, Xaleddin İbrahimli, Kerem Memmedov, eğitimci Hümmet Abdullayev, gazeteciler Meded Coşkun, Şamxelil Memmedov, Emin Mahmudov vb.

Z GORA köyü – küçük köydür, nüfusu Kara papaklardan ve Yunanlardan ibarettir.

Z GÖDEKDAĞ köyü – Başkeçid yaylasında, ilçe merkezinden 9 km batı semtte, rakımı 1450 m'dir. Türk menşeli Get tiresinin, Oğuz soylu Gödekli tiresinin, Hazarların Gödekler kolunun, kadim Getek kavminin adıyla dağ sözcüğünün birleşmesi hesap edilir. Nüfusu: 1886'da 16 ailede 171 kişi; 1926'da 26 ailede 155 kişi; 2002'de 362 kişi, 2006'da 118 ailede 419 kişi. İptidai okul var.

Z HAMAMLI köyü – Karabulak çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 9 km güneyde, rakımı 1160 m. Güneyde 1 km aralıda 12. yüzyıldan kalma, girişi güneyden olan kilse ve küçük mezarlık aşikarlaşmıştır. Nüfusu: 1728'de 16 aile; 1870'te 47 ailede 409 kişi; 1918'de 797 kişi; 1926'da 127 ailede 858 kişi; 2002'de 1596 kişi (769 bay, 827 bayan), 2006'da 474 ailede 1579 kişi. Dünyevi okul 1922'den var; hazırda ortaokul (249 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: âşık Sona, saz ustası Mehemmed Hamamlı, din hadimleri Hacı Musa, Mehemmed Musa oğlu, Hacı Salman Musayev, âşık Vekil, hukuk-muhafezeciler Şahbaz Aslanov, Rafik İsmailov, güreş üzere dünya ve Avrupa şampiyonu Kemandar Mecidov, toplumsalcılar Paşa Aslanov, Niyaz Mecidov, şair-âlim-gazeteci Knyaz Aslan vb.

Z HÜSEYNKEND (Söyünçay) köyü – Gomaret (Gümeret) yaylasında, ilçe merkezinden 25 km batı semtte, rakımı 1380 m. 1701 yılı belgelerinde bu köyün adı geçer. Nüfusu: 1926'da 17 ailede 70 kişi; 2002'de 135 kişi. İptidai okul var. Ünlü kişilerinden: hukuk-muhafezeci Memmed Memmedov vb.

Z KAMERLİ köyü – Başkeçid yaylasında, ilçe merkezinden 7 km batı semtte, rakımı 1390 m. Kuzeyden Cenubi Kafkas'a gelmiş kadim Kamer / Kemer Türk taifesinin adından ola biler. Nüfusu: 1886'da 50 ailede 304 kişi; 1926'da 67 ailede 406 kişi; 2002'de 713 kişi (341 bay, 372 bayan), 2006'da kayıtta 295 ailede 852 kişi. Okulun tarihi 1922'dendir, ana okul (109 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: seminaryum mezunu Kulam Vahabov, şair Şamı Balacaoğlu, toplumsalcılar Polad Ovcuyev, Hemid Abdullayev, hukuk-muhafezeci Ellez Ovcuyev vb.

Z KAMIŞLI köyü – Başkeçid yaylasında, ilçe merkezinden 40 km güney-doğudadır, rakımı 1460 m. 1536 yılı belgelerinde Kamışkend adı kayıtlıdır. Toponim Kızılbaşların Kömüşlü tiresiyle ilgili ola biler. Nüfusu: 1870'te 30 ailede 508 kişi; 1918'de 403 kişi; 1926'da 72 ailede 509 kişi; 2002'de 355 kişi (177 bay, 178 bayan), 2006'da 106 ailede 412 kişi. Okul 1921'den faaliyettedir ve ana okul var.

Z KARABULAK köyü – Karabulak (Zurdakerd) çayının kıyısında, ilçe merkezinden 22 km batıdadır, rakımı 1340 m. Toponim Karye-Bulak, yani Bulak köyü anlamında ola biler. Geç paleolite ait arkeoloji kamp, bu kampta küçük üçgenler, dörtgenler, taş kürecikler bulunmuştur. Karabulak ve Ağbulak çayları arasında 11. yüzyıla ait küçük kilse korunur. Köy Yukarı Karabulak ve Aşağı Karabulak kısımlarına bölünür. Karabulak adı 1701 yılı ahali sayımında çekilmişti, Yukarı Karabulak'ta 8 kişi, Aşağı Karabulak'da 7 kişi nüfus kayıtlıdır. Nüfusu: 1886'da Böyük Karabulak'ta 32 ailede 155 kişi, İki kapılı-Karabulak'ta 8 ailede 37 kişi, Bala Karabulak'ta 6 ailede 45 kişi; 1926'da 110 ailede 765 kişi; 2002'de Yukarı Karabulak'ta 1114 kişi, Aşağı Karabulak'ta 333 kişi, 2006'da Yukarı'da 311 ailede 1234 kişi, Aşağı'da 121 ailede 386 kişi. Okul 1921'den var; Yukarı Karabulak'ta temel okul (150 öğrenci), Aşağı Karabulak'ta ana okul (16 öğrenci) faaliyettedirler. Ünlü kişileri: şair Mehemmed Şindili, profesörler Fariz Mikailov, Ezizxan Tanrıverdiyev, toplumsalcı Cahangir Oruçov, eğitimciler Elibala Abdullayev, Cabbar İsmailov, Selim Mikailov vb.

Z KIZILKİLSE köyü – Lükün-Şindi dağının doğusunda, ilçe merkezinden 8 km kuzey-doğudadır, rakımı 1220 m. Orta yüzyıllara ait mimarlık abidesi aşikarlaşmıştır. Nüfusu: 1870'te 23 ailede 151 kişi; 1926'da 88 ailede 588 kişi; 2002'de 774 kişi, 2006'da 270 ailede 775 kişi. Okulun tarihi 1920'den başlanır, ortaokul var. Ünlü kişileri: profesör Elişir Musayev, eğitimci Aslan Mansırov, Ömer Oruçov, Şamı Musayev, şair Seadet Buta, hukuk-muhafezeci Mehman Selimov, toplumsalcı Vidadi Selimov, hekim Namaz Musayev, Hüseyneli İsmailov, bilim insanları Gürcistan'da Azerilerin yaşayış binaları konusunun araştırıcısı Adilxan Nebiyev, Gürcücenin öğretimi uzmanı Alı Musayev, Borçalı'da etnik süreçlerin araştırıcısı gazeteci Şahbaz Şamıoğlu, “Borçalı Âşık Mektebi” monografisinin yazarı Tinatin Memmedova, iş adamı İsmail İsmailov, Şahsuvar Musayev vb.

Z KİROVİS köyü – Gomaret yaylasında, ilçe merkezinden 14 km kuzey-batıdadır, rakımı 1260 m. 1940 yıllarına kadar Almanlar yaşamışlardı ve Valdheym adlanmıştı. O zamandan Karapapaklar yaşarlar. 1943 yılı 5 Ağustos tarihinden Kirovis adlanır. Nüfusu: 2002'de 481 kişi (225 bay, 256 bayan), 2006'da 111 ailede 515 kişi. Temel okul var. Ünlü kişileri: aksakal Kurban Kocayev, eğitimciler Şamxelil Memmedov, Hüseyn Eliyev, Seyyad Muradov vb.

Z LÖKCANDAR köyü – Lök dağlarının kuzey eteğinde, ilçe merkezinden 32 km güney-doğuda. Rakımı 1450 m. Toponim kadim Lek ve Candar Türk taifelerinin adlarını hatırladır. Güney-doğu semtte kadim tarihi abideler, üzerinde gül tasvirli günbezler, mezarlık var. Bu taraflarda Candar köy adına 1536 yılı belgelerinde tesadüf olunur. Nüfusu: 1870'te 20 ailede 380 kişi; 1918'de 300 kişi; 1926'da 49 ailede 325 kişi; 2002'de 258 kişi, 2006'da 82 ailede 282 kişi. Okulun tarihi 1917'den başlanır, şimdi temel okul var. Ünlü kişileri: aksakal Kerbelayı Musa, hukuk-muhafezeci Reşid Musayev, şair Elixan Düşkün vb.

Z MEMİŞLER köyü – Gomaret yaylasında, ilçe merkezinden 22 km batıdadır, rakımı 1560 m. Memiş neslinin adındandır. Nüfusu: 1926'da 113 kişi; 2002'de 102 kişi, 2006'da 20 ailede 77 kişi. İptidai okul (10 öğrenci) var.

Z MEMİŞLİ köyü – İlçe merkezinden 10 km güneyde, rakımı 1110 m. Toponim Memiş nesil adından ola biler. Nüfusu: 1870'te 20 ailede 224 kişi; 1918'de 336 kişi; 1926'da 64 ailede 362 kişi; 2002'de 908 kişi (472 bay, 436 bayan), 2006'da 230 ailede 917 kişi. Okul 1923'te açılmıştı, iptidai okul (33 öğrenci) var.

Z ORMEŞEN köyü – Lükün-Şindi dağının kuzey yamacında, ilçe merkezinden 22 km kuzey-batıdadır, rakımı 1320 m. Türk dillerinde İrem (kollu çay basar alan, çaylak) ve şen (köy) sözcüklerindendir. Nüfusu: 1870'te 14 ailede 92 kişi; 1918'de 37 kişi; 1926'da 67 ailede 487 kişi; 2002'de 206 kişi (92 bay, 114 bayan), 2006'da 38 ailede 164 kişi. Köyün adına 18. yüzyıla ait belgelerde rast geliriz. Okulun tarihi 1929'dan başlanır ve şimdi iptidai okul (10 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: eğitimci Şaban Karalov, toplumsalcı Bekir Karalov, hukuk-muhafezeci Zakir Karalov, profesörler Zahid Karalov, Eldar Nebiyev, diplomat Hamlet Karalov, eğitimci İsmail İsmailov, toplumsalcılar Akif Karalov vb.

Z ORUZMAN köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 4 km güneyde, rakımı 1220 m. Toponim Oğuz oğlu Aruz’u hatırladır. 1536 yılı belgelerinde (Beratlıların bölü kitabında) Ormozan toponimine rast geliriz. 1701'de 37 kişi nüfus kayıta alınmıştı. 12.–13. yüzyıllara ait kilisenin uçukları ve mezarlık aşikarlaşmıştır. Köy iki kısımdan ibarettir: Yukarı Oruzman ve Aşağı Oruzman. Nüfusu: 1870'te Yukarı Oruzman'da 40 ailede 300 kişi, Aşağı Oruzman'da 15 ailede 100 kişi; 1918'de Yukarı Oruzman'da 485 kişi, Aşağı Oruzman'da 247 kişi; 1926'da Yukarı Oruzman'da 82 ailede 490 kişi, Aşağı Oruzman'da 45 ailede 273 kişi; 2002'de Yukarı Oruzman'da 901 kişi, Aşağı Oruzman'da 660 kişi. Yukarı Oruzman'da okul 1922'den, Aşağı Oruzman'da 1928'den var; hazırda Yukarı Oruzman'da ortaokul (161 öğrenci) ve Aşağı Oruzman'da temel okul (99 öğrenci) faaliyettedirler. Ünlü kişileri: şair Namaz Hümmet oğlu, bilim insanları Selim Musayev, Sirac Memmedov, eğitimciler Celal Musayev, İslam Memmedov, Mikail Mikailov, toplumsalcı Oruç Memmedov vb.

Z PANTİANİ (ARMUDLU) köyü – Başkeçid yaylasında, ilçe merkezinden 7 km güney-batıda, Armudlu (Sülüklü) gölü kenarındadır, rakımı 1410 m. Ezel adı Armudlu'dur, 1949 yılı 12 Temmuz tarihinden Pantiani adlanır. Nüfusu: 1926'da 23 ailede 112 kişi; 2002'de 410 kişi (190 bay, 220 bayan), 2006'da 143 ailede 542 kişi. Okul 1926'da açılmıştı, temel okul (73 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: şair Elixan Binnetoğlu, Şahveled Armudlu vb.

Z SACA köyü – Gomaret yaylasında, ilçe merkezinden 21 km batıdadır, rakımı 1230 m. 11. yüzyıla ait yonulmuş taştan mimarlık abidesi aşikarlaşmıştır. Nüfusu: 1870'te 20 ailede 134 kişi; 1926'da 87 ailede 476 kişi; 2002'de 106 kişi (49 bay, 57 bayan), 2006'da 20 ailede 96 kişi. İptidai okul faaliyettedir. Ünlü kişilerinden: şair Balakişi Alıoğlu vb.

¶ SAKİRE köyü – küçük köydür, ahalisi Yunanlardan ve Karapapaklardan ibarettir. 2002'de 49 kişi kayıta alınmıştı.

Z SALAMMELİK köyü – Kaşkatala de denir. Cavaxet dağ silsilesinin doğusunda, ilçe merkezinden 28 km batıda. 12.–13. yüzyıllara ait kervansaray uçukları aşikarlaşmıştır. Nüfusu: 1870'te 8 ailede 54 kişi; 1926'da 29 ailede 158 kişi; 2002'de 98 kişi, 2006'da 100 kişi.

Z SEFERLİ köyü – Lök dağ silsilesinin kuzey yamacında, Ermenistan'a giden otoyolunun kenarında, ilçe merkezinden 6 km güney-doğudadır, rakımı 1070 m. Tarihi kaynaklardaki Leyleyeşen bu köyle eşleştirilir. Nüfusu: 1870'te 17 ailede 97 kişi; 1918'de 405 kişi; 1926'da 76 ailede 463 kişi; 2002'de 738 kişi (337 bay, 401 bayan), 2006'da 261 ailede 780 kişi. İlkokul 1927'de açılmıştı, şimdi temel okul (119 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: profesör İsa Ömerov, hukuk-muhafezeciler Elman Hüseynov, Ferman Kurbanov, yazar Seyfeddin Eliyev vb.

Z SOĞUTLU köyü – Cavaxet dağ silsilesinin doğu yamacında, ilçe merkezinden 18 km batı semtte, rakımı 1590 m. Nüfusu: 1926'da 8 ailede 30 kişi; 2002'de 27 kişi (13 bay, 14 bayan), 2006'da 12 ailede 28 kişi.

Z SUKALA köyü – Başkeçid yaylasında, Maşaver vadisinde, ilçe merkezinden 4 km batıdadır. Tarihi belgelerde Dağeteyi (Mtisdziri) veya Mahmudlu gibi de kayıta alınmıştı. Nüfusu: 1870'te 25 ailede 168 kişi; 2002'de 243 kişi, 2006'da 84 ailede 293 kişi.

Z ŞAHMARLI köyü – Maşaver vadisinde, ilçe merkezinden 8 km batıdadır, rakımı 1380 m. Toponim kadim Sümerlere ilgilene biler. Nüfusu: 1926'da 40 ailede 248 kişi; 2002'de 341 kişi, 2006'da kayıtta 111 ailede 569 kişi. İlkokul 1929'da açılmıştı, iptidai okul faaliyettedir.

Z ŞİNDİLER köyü – Lükün-Şindi dağının eteğinde, ilçe merkezinden 6 km kuzey-batıdadır, rakımı 1250 m. Bu köy adına 1536 yılı belgelerinde (Barataşvililerin–Beratlıların bölü kitabında) rast geliriz. 1701 yılı nüfus sayımına göre, ahalisi 34 kişi gösterilmiştir. 19. yüzyılın tarihi kaynaklarında köyün adına Şindiler-Kepenekçi biçiminde de rast gelinir. Orta yüzyıllara ait edilen salon şekilli kilisenin kalıkları var. Nüfusu: 1870'te 19 ailede 128 kişi; 1926'da 70 ailede 462 kişi; 2002'de 467 kişi (228 bay, 239 bayan), 2006'da 246 ailede 464 kişi. Okul 1928'dendir, iptidai okul (18 öğrenci) var. Ünlü kişileri: profesör Fexreddin Hemidov, hukuk-muhafezeci Vekil Bayramov vb.

Z TĞİSPİRİ (Ormanağzı) köyü – Hamamlı çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 14 km güney-batıdadır, rakımı 1320 m. Toponim Gürcüce orman ağzı demektir. 1959 yılı 9 Kasım tarihine kadarki ezel adı Boğazkesen'dir. Nüfusu: 1926'da 13 ailede 22 kişi; 2002'de 53 kişi, 2006'da 20 ailede 60 kişi.

Z VAKE köyü – Oruzman vadisinde, rakımı 1250 m. Adı Karakilse olmuştu. Nüfusu: 2002'de 317 kişi, 2006'da 101 ailede 342 kişi.

Z YAKUBLU köyü – Başkeçid yaylasında, ilçe merkezinden 3 km batıdadır, rakımı 1360 m. Nüfusu: 1870'te 20 ailede 134 kişi; 1926'da 59 ailede 377 kişi; 2002'de 498 kişi, 2006'da 199 ailede 544 kişi. Okul 1921'de açılmıştı, ortaokul (128 öğrenci) var. Ünlü kişileri: eğitimciler Sadık Süleymanov, Enver Süleymanov, Mahmud Abdullayev, âlim Cemile Abdullayeva, hukuk-muhafezeci Adil Hümbetov vb.

Z YIRĞANÇAY köyü – Lor yaylasında, ilçe merkezinden 75 km güney-batıdadır, rakımı 1660 m. Nüfusu: 1870'de 80 ailede 536 kişi; 1918'de 972 kişi; 1926'da 174 ailede 1078 kişi; 2002'de 600 ailede 2678 kişi, 2006'da 602 ailede 2591 kişi. Okulun tarihi 1923'tendir, ortaokul (358 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: din hadimi Mehemmed Osman oğlu, aksakallar Nazar, Veyis, Mehemmed Yadigar oğlu, Töre Memmed, Yunus Çırpan oğlu, Sarı Hemid, şairler Miskin oğlu Allahverdi, Kartomar, Deveçioğlu Şahbeddin, Yolcu Novruz, Vezir Eliyev, Aslan Çırpanlı, İrşat Ömerov, Eleddin Rüstemov, eğitimciler İdris Çırpanlı, Celal Yadigarov, hekim Bilal Yadigarov, şarkıcı Dursun Borçalı vb.

œ

Ø KARDABANİ İLÇESİNDE – Ülkenin doğu kısmındadır. 1930'a kadar Tiflis kazasına dâhil olmuştu, 1938'den Karayazı ilçesi adlanmıştı, 1947 yılı 18 Mart'tan Kardabani ilçesi adlanır. Hudutları: güneyde Azerbaycan Cumhuriyeti, doğuda Sagareco ilçesi, batıda Tetricğaro ve Marneuli ilçeleri, kuzeyde Msxeta ilçesi. Arazisinden Kür çayı akar, Candar ve Gumisi (Gümüş) gölleri var. Kocor ve Kiketi ıklım kaplıcaları faaliyettedir. Tiflis–Bakü demiryolu, Rustavi–Böyükkesik otoyolu, Bakü–Tiflis–Ceyhan petrol hattı, Bakü–Tiflis–Erzurum doğalgaz hattı geçir. Elektrik istasyonu var. Yüzölçümü: 1304 km². Nüfusu: 1989'da 109300 kişi, 2002'de 114348 kişi (her km²'e 87,7 kişi; ülke ahalisinin % 2,6'i). İlçe merkezi: Kardabani şehri. 1 şehir, 2 kasaba, 18 köy belediyesi, 47 köy var. Karapapak soydaşlarımızın sayısı: 1979'da 39956 kişi (% 39,7), 1989'da 48781 kişi (% 42,5), 2002'de 49993 kişi (% 43,7). İlçede köy nüfusunun (98203 kişi) % 43,6'sı Karapapaklardır (42817 kişi). 14 köyün tam ahalisi soydaşlarımızdır. İlçe gazetesi Gürcü ve Azeri dillerinde yayımlanmaktadır. Kardabani bölgesinin tarihi-etnografik gelenekleri Vahid Ömerli'nin iki ciltlik “Karayazı” kitabında yansıtılmıştır. Karapapaklar Kosalı, Nazarlı, Soğanlık-Poniçala, Sertcala-Muğanlı, Ağtehle, Karatehle, Karacalar, Birlik, Botanik, Kalinin, Tezekend, Candar, Vaxtangis, Aşağı Kepenekçi, Ambartepe köylerinde tamıyla, Kardabani şehrinde karışık şekilde yaşarlar. 2006'da ilçede 14 Azeri okulu, bunun da 11'i orta, 3'ü temel (dokuz yıllık) okulu, 5283 kişi Azeri öğrenci, 436 kişi Azeri öğretmen olmuştu.

Z AXALŞEN köyü – Karayazı düzünde, ilçe merkezinden 3 km batıdadır. Alman kolonisi olmuştu. İlk adları Telman, Kofrunstal olmuştu. Almanlar sürgün olunandan sonra buraya Tehle, Kosalı, Candar cemaatlerinden Karapapaklar gelip yerleşmişler. Nüfusu: 2002'de 1184 kişi (87% – 1030 kişi).

Z AMBARTEPE köyü – Karayazı düzünde, Tiflis–Kardabani şosesinin kenarında, ilçe merkezinden 4 km batıdadır, rakımı 305 m. Tarihi kaynaklarda adı Ambartepe (Ambar taife) şeklinde 19. yüzyılda da çekilir. Alman kolonisi olmuştu, Traunbenstal adlanmıştı, Roza da denilmişti, 1943'ten sonra Tehle cemaatinin bir kısmı buraya göçmüş, adı Ambartepe olmuştu. Nüfusu: 2002'de 131 kişi.

Z AŞAĞI KEPENEKÇİ köyü – Karayazı düzünde, Karayazı ormanının, Kür çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 3 km batıdadır, rakımı 300 m. Başka Kepenekçi köyleri gibi, bu köyün adı da kadim Türk menşeli Peçenek taifesinin Kapan / Kepen koluyla ilgili ola biler. Köye Ceferli, Ulukişili, Zerger de denir. Şimdi Kardabani şehrinin yönetimi bünyesindedir. Alanı: 42 ha ekin yeri. Nüfusu: 1918'de 87 ailede 65 kişi; 1926'da Yukarı Kepenekçi'de 338 kişi, Aşağı Kepenekçi'de 86 kişi; 2002'de yaklaşık 125 ailede 1020 kişi. İlkokul 1938'de açılmıştı, temel okul (2006'da 79 öğrenci, 12 öğretmen) faaliyettedir. Ünlü kişileri: seminaryum müdavimi Paşa Mehemmedeli oğlu, şair Mehemmed Kasım oğlu, aksakal Bayram kişi, eğitimciler İsmail Xudayev, Abdülaziz Mehemmedoğlu, Elşad Hesenov vb.

Z BİRLİK köyü –